Çaltılıdere Köyü - Myrina Antik Kenti, Aliağa Kuş Cenneti ve Çaltılıdere Höyük

Eski Çaltılıdere Köyü Camii batı yönünden görünüş. Cami, Ege bölgesi'ndeki nadir Köşk Minareler'den birine sahiptir. 

Çaltılıdere Köyü, bölgenin eski yerleşim alanlarından biridir. İzmir-Çanakkale yolu üzerinde bulunmaktadır. Önceleri Saruhan Sancağı'na (günümüzde Manisa ili) bağlı iken, sonradan Menemen’in Aliağa Nahiyesi'ne bağlandı, günümüzde ise Aliağa ilçe belediyesine bağlı bir mahalledir. Aliağa Merkeze uzaklığı, 18 kilometredir. Köyün en önemli önemli ekonomik faaliyeti hayvancılıktır. Tarım arazisi neredeyse yok denecek kadardır. Balıkçılık ile geçinenler çok azdır. Köyde yaşayanların çoğu Aliğa’da ve yakındaki Sanayi Bölgesi’nde çalışmaktadır. Köylülere göre köyün ismini civarda bol miktarda yetişen “Çaltı” bitkisinden almıştır. Çaltı kelimesi halk dilinde çalı ve dikenli bodur bitkilere verilen isimdir. Çaltılıdere Köyü’nde yapılan yıllara göre nüfus sayımları ise; 1890 yılı kayıtlarına göre; 61 hane ve 265 kişi bulunmaktaydı. 1927 yılında ise köyde 40 hane ile 171 nüfus sayılmıştır. 1935 yılındaki nüfusu 277, 1940’daki nüfusu ise, 274 olarak tespit edilmiştir. 1945 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre ise; Çaltılıdere’de 312 kişi yaşamını devam ettirmekteydi. 

Cami bahçesinde yer alan iki sutün parçası ve lahit kapağı.

Bazı kaynaklarda köyün ismi Çaltı Köy ve Çaltıdere Köyü olarak geçmektedir. Çaltılıdere Köyü çok eski bir yerleşimdir. Köy içerisinde ev, okul, cami ve yol yapımı sırasında Myrina’dan taşınmış çok sayıda mimari bloğun yapılarda kullanıldığı tespit edilmiştir.

Eski Çaltılıdere Köyü Camii önden görünüş.

Eski Çaltılıdere Köyü Camii;

Cami’nin içerisinde ve çevresinde devşirme malzemelere bolca rastlanmaktadır. Caminin yapım tarihi miladi 1873-1874 tarihleri arasındadır. Doğu-Batı yönünde eğimli olan bir avlu içerisinde yer almaktadır. Cami, kareye yakın dikdörtgen planlı bir harim, harimin kuzeyinde Son Cemaat Yeri ve batı cephede yer alan minareden oluşmaktadır. Üst örtüsü düz ahşap tavanlı olup, dıştan Marsilya tipi kiremit kaplı kırma çatıyla örtülüdür. Yapıda inşa malzemesi olarak yığma taş kullanılmıştır. Yapının kuzey cephesine iki sıra kirpi saçak, diğer cephelerine taş saçak uygulanmıştır. Batı cephesinde yer alan köşk minarenin merdiven kısmı betonarme olarak, köşk kısmı ise tuğla malzemelidir. Minare, yapının Son Cemaat Yeri ile harim kısmının birleştiği batı cephe üzerinde, beden duvarına bitişik olarak inşa edilmiş, Köşk Minare biçimindedir. 

Mezartaşları üzerinde yer alan yazılar; Yeter oldu bize saadet, İlahi sen nasip eyle şahadet. - Bugün bize, yarın size, Okuyun bize.

Köşk Minareler daha çok İç Anadolu Bölgesi’ndeki cami ve mescitlerde uygulama alanı bulmuştur. Minber ile olan biçimsel benzerliğinden dolayı “Minber Minare” olarak da adlandırılırlar. Hem harim kısmında hem de son cemaat yerinde devşirme blok taşlar ile yine devşirme sütun başlıkları ve ayakları kullanılmıştır. Caminin doğu ve batı duvarlarında birer, güney duvarında ise alt sırada ve üst sırada ikişer pencere vardır. Son Cemaat Yeri'nin güney duvarında dikdörtgen formlu iki tane Hadis Panosu ile doğu ve batısındaki yan duvarlarda yuvarlak formlu, biri hadis diğeri Rahman Suresi 26. Ayetin yer aldığı birer pano yer almaktadır. Kitabesine göre miladi 1873-74 tarihinde yaptırılmıştır. Çaltılıdere Köyü Eski Cami’nin miladi 12 Temmuz 1881 tarihli vakfiye kaydı bulunmaktadır. Vakfiye'ye göre, yapı Fazlı oğlu Ali Hüseyin bin İsa tarafından yeniden inşa ettirilmiştir.

Camiyi yeniden inşa ettiren Fazlı oğlu Ali Hüseyin bin İsa'nın akrabalarının bahçede yer alan mezarları..

Yapıda süsleme sadece minber aynalığında görülmektedir. Cami, Kültür ve Turizm Bakanlığı, İzmir II Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun 31.01.2014 tarih ve 3314 sayılı kararıyla taşınmaz kültür varlığı olarak tescillenmiştir. Caminin son cemaat yerinde yer alan cephe düzenlemesinde kaide olarak Dor başlıkları ters çevrilerek kullanılmış aynı alanda Ion başlıkları devşirme kullanılmıştır. Cami günümüzde ibadete kapalıdır. Bahçesinde çok sayıda su kuyusu bulunmaktadır. Cumhuriyet'in ilk dönemlerine ait mezarlar bulunmaktadır.

Çaltılıdere Eski Köy Mezarlığı denize yaklaşık 200 metre mesafade yeralmakta.

Çaltılıdere Höyüğü;

Çaltıdere Köyü sınırları içerisinde yer alır. Güneyinde, höyüğe ismini veren ve yaz aylarında kuruyan Çaltılı Dere geçmekte, yaklaşık olarak 200 metre batısında ise Çandarlı Körfezi sınırları içerisindeki Mersinli Koyu yer almaktadır. Höyük, Güzelhisar Çayı (Pythikos) Deltası ile deltayı kuzeyden sınırlandıran yaklaşık 100 metrelik tepe arasında kalır. Bugüne değin yürütülen çalışmalar farklı dönemlere ait buluntulara işaret etmektedir. Çaltılıdere Höyüğü’nün Neolitik, Geç Kalkolitik, Erken Tunç ve Bizans dönemlerinde iskan edildiğine dair izler sunmaktadır. Çaltılıdere Höyüğü, konumu itibariyle önemli bir Prehistorik merkez olarak dikkati çekmektedir. Çaltılıdere Höyük köyden 1 km uzaklıktadır. Köy Mezarlığı ve denizin yaklaşık 200 metre uzağında yer almaktadır. 2005 yılında 2. Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak tescil edilmiştir. Alan üzerinde kaçak kazı, tarımsal faaliyetler yapıldığından bir kısmı tahrip edilmiştir. Ayrıca konu alan üzerinde 3 adet bina bulunmaktadır.

Yöre mimarisi örneği, öndeki ev bakımsızlıktan yıkılmış. Şehre göç nedeniyle köyler boşalmaya devam ediyor.

Aliağa Kuş Cenneti;

Aliağa’nın plajlar mevkii ile Güzelhisar Çayı çevresinde Güzelhisar Deltası'nda yer almaktadır. Çaltılıdere'de Kuş Cenneti'nin bir bölümünü oluşturur. Yiyecek bulabilmek için kışın göç eden Flamingoların sunduğu manzara görülmeye değer niteliktedir. Aliağa Kuş Cenneti, doğal yaşamın tüm güzelliklerinin görülebileceği sulak alanlardandır. Mevsimlere göre değişmekle beraber, Türkiye’deki 425 kuş türünden 103’ünün yaşadığı bir alandır. Kuş Gözlemcileri ile Doğa Fotoğrafçıları'nın vazgeçilmez rotalarından biridir. Özellikle göç eden Flamingoların sunduğu manzara görülmeye değer niteliktedir. Aliağa Kuş Cenneti’nde gözlemi yapılan türler; Ak Pelikan, Akça Cılıbıt, Angıt, Bahri, Boz Ördek, Büyük Akbalıkçıl, Çamurcun, Çamurçulluğu, Elmabaş Patka, Fiyu, Flamingo, Gri Balıkçıl, Gümüş Martı, Gümüş Yağmurcun, İnce Gagalı Martı, Kara Boyunlu Batağan, Kara Karınlı Kumkuşu, Karabaş Martı, Karabatak, Kaşıkgaga, Kervançulluğu, Kılkuyruk, Kızılbacak, Kuğu, Küçük Akbalıkçıl, Küçük Batağan, Küçük Karabatak, Küçük Kumkuşu, Pasbaş Patka, Sakarca, Sakarmeke, Suna, Sutavuğu, Tarakdiş, Yeşilbaştır.

Aliağa Kuş Cenneti'nin devamı olan Çaltılıdere Koyu'nda Flamingolar.

Çaltılıdere Köyü’nü tehdit eden unsurlar ise;

Büyükşehir Yasası ile Aliağa Belediyesi’ne geçen arazilerin satılması; köyün tüzel kişiliğine ait arazilerin köylülerin elinden alınıp satışa çıkarılabilmesi.

Çaltılıdere’nin sahil şeridine yapılması planlanan Yat Limanı Projesi; sulak tarım arazilerini, Çaltılıdere Höyük ve Aliağa Kuş Cenneti’nin bir bölümü olan Çaltılıdere Koyu’nu içine alması.

Taş Ocakları; çevrede bir çok Andezit-Bazalt ocakları bulunması.

Şehre Göç; tarım ile geçinen halk zamanla yakın şehirlere veya iş bulabilecekleri yerlere göç etmişlerdir.

-YAZI SONU-

KAYNAKÇA;

1-Üzeyir Delen, Çaltı köyü muhtarı, 24.08.2005 tarihinde Çaltı köyünde yapılan görüşme.

2-E. Doğer, a.g.e., 203.

3-“Tarih Eğitiminde Yerellik: 1922-1950 Döneminde Menemen Kazası” – adlı makale – Yazar; Nilay EYRİCE - DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ Eğitim Bilimleri Enstitüsü – 2005.

4-“Çaltılıdere’de Neler Oluyor?” adlı haber – Aliağa Ekspres Gazetesi – 18 Mayıs 2018.

5-“Çaltılıdere kabuk değiştiriyor – Çaltılıdere Mahallesi Kuzey İzmir’in cazibe merkezi olacak” – adlı haber – Habertürk Gazetesi - 18 Mayıs 2018.

6-“Bilenler, Çaltılıdere’nin Hikayesini Anlattı” – adlı haber – Kuzey Ege Haber – 30 Mayıs 2018.

7-“Çaltılıdere’ye İmar Müjdesi” adlı haber - Aliağa Ekspres Gazetesi – 22 Şubat 2017.

8-V.G.M.A., Defter No: 589, Sayfa No: 99, Sıra No: 179.

9-Elpe 2014, 482.

10-"Aliağa Kuş Cenneti" adlı makale - http://visitizmir.org adlı siteden erişildi.